به گزارش گروه فرهنگی خراسان‌تایم به نقل از ایسنا، مسجد نیایشگاه و محل گردهمایی مسلمانان است. از مسجد غالباً برای عبادت جمعی و فعالیت‌های دینی گروهی استفاده می‌شود و مهمترین عبادتی که در آن به جا می‌آورند، نماز جماعت است.
مساجد در جوامع از دیرباز تاکنون پایگاه عظیم اجتماعی محسوب می ­ ‌شوند که مهم‌ترین نقش آن، مرکزیت بخشی به   عبادت   مسلمانان   در زمینی   پاک   و   مطهر   و تعریف شده برای   خداوند   است، محیطی که   انسان   ناپاک نباید وارد آن شود و فضا و زمینش باید از هر گونه پلیدی   مصون   باشد. مسجد، علاوه بر مرکزیت عبادی، مرکز   جماعت   نیز هست. این جماعت، هم برای عبادت است و هم برای یک‌پارچگی امت و تمسک جمعی آنان به پروردگار.
در این گزارش قصد داریم به مناسبت روز جهانی مسجد، به معرفی مساجد تاریخی خراسان‌ جنوبی بپردازیم. مساجدی که نشان دهنده هویت این استان تاریخی و الگوی اسلامی شهرها است.
مسجد جامع چهار درخت، یادگار صفویان در بیرجند
مسجد جامع چهار درخت یکی از قدیمی ­ ‌ترین بناهای شهر بیرجند است که دارای اهمیت و احترام ویژه ­ ‌ای در میان مومنان است. معماری این بنای تاریخی در عین سادگی، آجرکاری و آجر چینی، طاق‌های جناغی که در معماری ساده این بنای تاریخی به کار رفته نشان از ساخت بنا در دوره صفویه است. این مسجد در میان چهار درخت شهر بیرجند و در مجاورت مسجد عاشورا قرار دارد.
مسجد چهار درخت به‌عنوان یکی از مساجد معتبر با مساحت 1041 مترمربع، تنها در حد یک شبستان طراحی و ساخته شده و به‌علت محدودیت زمین، معمار بنا نتوانسته است نقشه آن را به صورت چهار ضلعی کامل درآورد.
پیش طاق ورودی، شبستان ستون ­ دار، محراب کوچک و محراب طاق نما، صحن مسجد، پنجره ­ ‌ها یا نورگیرها از اجزای مهم بنا محسوب می شود.
شبستان مسجد دارای بیست و یک ستون با جرز ذخیم و به شکل چهار ضلعی است. این بنا دارای دو محراب، یکی به‌علت احترام گذاشتن به قبله اول مسلمین در جهت بیت المقدس تعبیه شده است.
صحن دارای چند طاق نمای ساده با سطح مسطح و محرابی شبیه محراب داخل شبستان با سکوهایی در اطراف آن است و احتمالاً برای سخنرانی از آن استفاده می ­ ‌شده است. در گوشه شمال‌شرقی صحن، پله‌هایی برای بالا رفتن موذن و گفتن اذان تعبیه شده است.
قدمت این مسجد به دوره ­ ‌ صفویه بر می گردد که حدود 200 سال پیش برای نخستین بار مرمت شده و با شماره ثبت ملی 2404 در فهرست آثار تاریخی کشور به ثبت رسیده است.
مسجد جامع علوی، آرامگاه بزرگ مردی در بیرجند
مسجد جامع علوی از بناهای قدیمی شهرستان بیرجند است. این مسجد توسط آیت الله حاج سیدکاظم حائری در سال 1332 بنا شد. این روحانی بلند مرتبه در اوایل ورودش مسجد جامع چهار درخت را برای نماز اختیار کرد و تعمیراتی نیز در این مسجد انجام داد. عشق به خدمت و حب وطن، در وجود مبارک آیت الله حاج سید کاظم حائری غوغا می ‌کرد.
او چنان در پیروی دستورات پروردگارش در راستای خدمت به خلق و گره‌گشایی از کار مردم غرق شده بود که تمامی تلاش خویش را برای انجام این رسالت به کار می ‌بست.
بدون شک یکی از انگیزه ­ ‌های اصلی ساخت مسجد علوی خدمت به مردم بود. مسجد جامع‌ علوی که آرامگاه‌ حجت‌ الاسلام‌ سیدکاظم‌ حائری است، در خیابان‌ شهدا واقع شده است.
مسجد آیتی، نمونه بارزی از مساجد دوره قاجار
مسجد آیت الله آیتی یکی از مساجد قدیمی بیرجند است. مسجد آیتی از اجزای یک مجموعه شامل حسینیه، حوض انبار و مسجد بوده که اکنون از این مجموعه فقط شبستان مسجد باقی مانده است. دیگر بخش ­ ‌های مجموعه تخریب شده و بناهای جدیدی جای آن را گرفته است.
آنچه اکنون از بنای تاریخی مسجد آیتی باقی مانده، شبستانی ستون ­ دار در ضلع غربی صحن مسجد است. این شبستان شامل؛ 13 ستون در دو ردیف است که در جهت شمال‌شرقی، جنوب‌غربی یعنی امتداد محور قبله قرار گرفته است.
پوشش شبستان به گونه ‌ای است که روی ستون ­ ‌ها تویزه ‌هایی به صورت طاق ۵ و ۷ احداث شده و سپس فضای میان تویزه‌ها را به صورت گنبد پوشانده ‌ اند.
محراب این مسجد در گذشته ساده و بدون تزئین بود و یک رشته پلکان ارتباط با فضای بالای محراب را میسر می ‌کرد . وجود پلکان نیز به این خاطر بود که بتوان از فضای بالای محراب به عنوان منبر استفاده کرد.
مصالح استفاده شده در ساخت این مسجد شامل؛ خشت خام، گچ، آجر و کاهگل برای اندود کردن بام شبستان است.
در بخش باقی‌مانده از بنای قدیمی مسجد یعنی شبستان ستون‌دار، هیچ گونه تزئیناتی دیده نمی ‌ شود. با توجه به سادگی شبستان و محراب آن از نظر تزئینات، می ­ ‌توان احتمال داد دیگر بخش ­ ‌های تخریب شده بنا یعنی ایوان ‌ های دو طرف صحن نیز حداقل تزئینات محدود به رسمی بندی ‌ ها یا مقرنس ‌ هایی داشته است.
مسجد جامع قائن خراسان‌جنوبی، مسجدی با دو قبله
مسجد جامع قائن خراسان‌جنوبی با قدمت 1100 ساله به‌عنوان بلندترین عمارت قائن و یکی از شاهکارهای معماری ایرانی - اسلامی شناخته می‌شود. در مورد تاریخ احداث اولیه مسجد عقاید مختلفی است به طوریکه برخی معتقدند این مسجد بر روی بقایای یک آتشکده ساسانی ساخته شده است و برخی همانند ناصر خسرو زمان احداث آن را اوایل قرن پنجم هجری ذکر کرده‌اند و با توجه به زلزله‌خیزی قائن احتمالاً این مسجد در دوره ‌ هایی تخریب و مجدداً مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است.
این مسجد بنایی بسیار قدیمی و با شکوه است که مساحت مسجد 1470 متر و زیربنای آن 1050 مترمربع است. ایوان اصلی آن که از شاهکارهای معماری اسلامی است دارای 18 متر ارتفاع 11 متر عرض و 22 متر طول است.
حیاط مسجد محوطه‌ای به درازای 33 و پهنای 28 متر است. در اطراف حیاط حجره‌هایی به عمق دو متر قرار دارد، از شاهکارهای معماری مسجد ایوان آن است که به طرز با شکوهی به زیبایی مسجد گوهرشاد ساخته شده است.
این مسجد دو قبله متفاوت دارد که یکی به سمت بیت‌المقدس و دیگری به سمت کعبه ساخته شده است. ساعت آفتابی توسط استاد توحیدی در میان صحن مسجد برای تعیین ظهر شرعی قائن ساخته شده، دو در مسجد یکی به سوی بازار قدیمی در شرق با دری بزرگ و دیگری به سوی شمال(محل بازار فعلی ) باز می‌شود. در سمت راست ورودی ایوان مسجد لوح بزرگی به صورت عمودی در بدنه دیوار نصب شده و تاریخ آن محرم‌الحرام سال 1046هجری قمری است.
بسیاری معتقدند از قلعه‌ کوه قائن تا دژ مرکزی شهر و مسجد جامع یک تونل زیرزمینی وجود داشته و مورد استفاده بوده است. احتمال دارد این معبر با مسیر کاریز جعفر آباد یکی باشد که در نزدیکی قلعه کوه «معبرش» مجزا می‌شود.
این بنا در سال 1316 به شماره 295 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و تحت حفاظت و مرمت میراث فرهنگی قرار دارد.
مسجد مصلی در سه راه اسدی شهر بیرجند، در کنار کاروانسری قدیمی مستوفی قرار دارد. ساخت این بنا را به (قوشید خان) از رجال عصر قاجار و معماری آن را به استاد فرج نسبت می‌دهند.
مسجد قدیمی رویخت، پناهگاهی امن در هنگام وقوع زلزله
مسجد قدیمی رویخت بیرجند تلفیق هنر و معماری ایرانی و اسلامی با تلاش خالصانه، مسجدی زیبا و مستحکم بر اساس آموزه‌های دینی را ایجاد کرده است.
این مسجد در تمام روستاهای اطراف از همه مهمتر و بزرگتر است. شیوه‌ معماری این مسجد می‌تواند مورد توجه دانشجویان مهندسی و مورخان و باستان‌شناسان و سایر علاقه‌مندان قرار گیرد. این مسجد علاوه ‌بر انجام مراسم مذهبی، پناهگاه امنی در هنگام وقوع زلزله است.
مسجد به شکل مستطیل به ابعاد 40 متر در 80 متر ساخته شده و دارای 6 گنبد بزرگ و 4 گنبد کوچک است که در چهار طرف پشت‌بام قرار دارد.
وجود کتیبه ‌ هایی به خط کوفی در مسجد جامع هندوالان
مسجد جامع هندوالان نیز قدیمی ­ ‌ترین بنای مذهبی خراسان‌جنوبی است که در روستای هندوالان از توابع بخش درمیان قرار دارد. وجود کتیبه ­ ‌هایی به خط کوفی مربوط به قرن پنجم یا ششم هجری قمری احتمال ساخت مسجد را در آن زمان تقویت می ­ ‌کند. این مسجد در سال 1237 هجری قمری مرمت شده است .
مسجد جامع خضری، میراثی 204 ساله در خراسان‌جنوبی
مسجد جامع خضری، میراثی 204 ساله در خراسان‌جنوبی است که به استناد کتیبه سر در آن در سال 1230 هجری قمری توسط فردی به نام میر سمیع بنا شد.
بنای اولیه آن با خشت و گل بوده و در سال 1341 توسط کربلایی حسن بهشتی تجدید بنا شد اما در زلزله 9 شهریور 1347 تخریب و مجدداً در سال 1351 بازسازی شد.
با توجه به مصالح موجود و شواهد تاریخی احتمالاً بنای مسجد خضری مربوط به دوره‌ی صفویه است. این مکان شامل دو قسمت است یکی مسجد و دیگری حسینیه که کاملاً چسبیده هستند و در ظاهر یک واحد محسوب می‌شود. این بنا دارای دو شبستان چسبیده به هم بوده که یکی از شبستان‌ها در سمت شمالی قرار داشته و ستوندار بوده و پوشش آن طاق وچشمه است که چشمه‌ها با گنبد‌های عرقچین پوشیده شده، بر روی سر ستون‌های بسیار ساده ستون‌های مسجد سوار شده است.
شبستان جنوبی دارای سه دالان طویل بوده و هر دالان توسط دیواری از دیگر دالان‌ها جدا شده و توسط روزنه‌هایی که در دیوارها ایجاد شده دالان‌ها با یکدیگر مرتبط هستند. محراب اصلی بنا که بسیار ساده است، در این بخش از شبستان قرار دارد.
با توجه به اینکه شهر قدیمی خضری در اطراف مسجد جامع قرار داشته و محدوده حریم مسجد از جهت باستان‌شناسی اهمیت خاصی دارد. این مسجد به شماره 6653 در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است.
سنگ بنای مسجد جامع خوسف در دوره تیموری به زمین گذاشته شد
مسجد جامع خوسف نیز به‌عنوان یکی از بارزترین آثار تاریخی موجود در بافت تاریخی این شهر، در حاشیه‌ خیابان اصلی شهر و در جبهه‌ جنوبی آن قرار دارد. در سمت غرب این مسجد ، حسینیه‌ صاحب الزمانی(عج) و در سمت جنوب آن بنای تاریخی مرقوفه میرزاجعفر قرار گرفته است. این بنا در دوره تیموری ساخته شد و در دوره‌های بعد از جمله قاجار مورد مرمت قرار گرفته و الحاقاتی به آن اضافه شده است.
مسجد جامع گل نیز از دیگر مساجد تاریخی خراسان‌جنوبی محسوب می‌شود. این مسجد در بافت تاریخی و سنتی روستای(گل) از توابع بخش خوسف قرار دارد و از لحاظ سبک معماری جز نمونه‌های قابل توجه در منطقه بشمار می‌آید.
مسجد جامع درخش در روستای درخش از توابع بخش درمیان قرار دارد. مسجد جامع درخش در سال 921 هجری قمری بنا شد.
مسجد جامع سرایان با دو شبستان زمستانی و تابستانی
مسجد جامع سرایان نیز تجلی‌گاه اعتقادات معنوی مردم آنجاست و شامل دو بخش شبستان زمستانی و شبستان تابستانی است.
شبستان زمستانی سر پوشیده و دارای رواق‌هایی است که ستون‌های مستحکمی آن را بر پا داشته‌اند این قسمت بر اثر زلزله و به مرور زمان تخریب شده که در این اواخر به همت اهالی سرایان مرمت و بازسازی شده است.
شبستان تابستانی این مسجد دارای ایوانی بلند است که گچبری‌های زیبایی دارد و دارای محراب گچ ­ بری شده‌ زیبایی است که سوره مبارکه حمد را پیرامون خود به طرز زیبایی دارد. علاوه بر صحن و ایوان دو رواق کناری را نیز در دو طرف ایوان به سبک مساجد صفوی دارد.
سبک معماری خاص در مسجد جامع افین
مسجد جامع افین را می‌توان از نظر سبک معماری و نقش ­ ‌ها با مسجد جامع قائن مقایسه کرد. اما ظرافتی که در جای جای این مسجد قرار دارد، در مسجد جامع قائن به چشم نمی ­ ‌آید. متأسفانه به‌علت نبودن کتیبه و تاریخ موثق در مورد زمان ساخت مسجد، بین متخصصان اختلاف وجود دارد و تاریخ آن ­ را بین قرون پنجم و نهم هجری تخمین می‌زنند.
مساجد تاریخی در خراسان جنوبی در واقع زبان گویای تاریخ معنوی این خطه از ایران است، تاریخی که نشان از اهمیت مردم این خطه به ارزش‌های معنوی دارد.

خراسان تایم