خراسان تایم - از معماری چشم‌نواز «کلاه‌فرنگی» تا طبیعت بکر «بنده دره»

از معماری چشم‌نواز «کلاه‌فرنگی» تا طبیعت بکر «بنده دره»

بنا‌های تاریخی و فرهنگی که در منطقه کویری بیرجند قرار دارد متعلق به دوران گذشته است و چشم‌انداز‌های تاریخی این شهر در کنار جاذبه‌های کویری آن توجه هر گردشگری را به خود جلب می‌کند.

به گزارش گروه فرهنگی خراسان‌تایم به نقل از خبرگزاری فارس، ایام نوروز فرصت مناسبی برای بازدید مسافران نوروزی از آثار تاریخی کشور از جمله در خراسان‌جنوبی است.
بیرجند مرکز استان خراسان‌جنوبی شهری تاریخی است که آثار سکونت و یا گذر انسان در دوره پیش از تاریخ در آن وجود دارد و زمان هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان جزو ایالات شاهنشاهی محسوب می‌شده و در دوره صفوی نیز بخش حاکم‌نشین بوده و مظاهر کالبد شهری در آن ایجاد می‌شود.
معماری زیبا و خاصی که در بنا‌های تاریخی بیرجند دیده می‌شود توجه هر گردشگری را به خود جلب می‌کند، بنا‌های تاریخی و فرهنگی که در منطقه کویری بیرجند قرار دارد متعلق به دوران گذشته است و چشم‌انداز‌های تاریخی این شهر در کنار جاذبه‌های کویری آن توجه هر گردشگری را به خود جلب می‌کند.
قرائن و شواهد نشان‌دهنده این است که آبادانی و رونق شهر بیرجند از دوره صفویه به بعد بوده است که تقریبا تا اواسط دوره قاجاریه معماری و بافت هماهنگی را در برداشته است، یادمان‌های تاریخی بی‌شمار در این شهر نشانگر خانه‌های گلی و گنبدی شکل، کوچه‌های پیچ‌در پیچ و سابات‌ها که حکایت از دفاع در برابر دشمن بیگانه و یا مبارزه با توفان شن دارد.

ارگ کلاه فرنگی؛ نگین درخشان بیرجند
ارگ کلاه فرنگی یکی از زیباترین آثار تاریخی در بیرجند است، این بنا در دوره قاجار و بین سال‌های ۱۲۶۴ تا ۱۳۱۳ هجری قمری ساخته شده و در حال حاضر این ارگ در محل فرمانداری (استانداری قدیم) واقع است، این ساختمان در گذشته به نام‌های دیگری همچون ارگ حسام‌الدوله، قصر بی‌بی عروس و ارگ سرکار نیز خوانده می‌شد.
صرف نظر از فرم زیگوراتی آن در بخش همکف کامل‌ترین نقشه و فضاسازی را دارا می‌باشد و قسمت ورودی ارگ جلوتر از طبقه همکف ایجاد شده که با چندین قوس طاق‌های زیبایی را در بنا به وجود آورده است، این ارگ منسوب به امیرحسن‌خان شیبانی و متعلق به امیر علم خزیمه بوده که وی آن را به فرمانداری بیرجند اهدا نمود.

از نکات جالب توجه در مورد معماری ارگ کلاه فرنگی بیرجند که می‌توان به طبقات آن اشاره کرد این است که با وجود تعبیه و ساخت شش طبقه در این عمارت، تنها دو طبقه همکف و طبقه اول قابل استفاده است و طبقات دیگر تنها به دلیل شکل‌پذیری ساختمان بنا، طراحی و ساخته شده است، البته بد نیست بدانید که شکل نخستین ارگ کلاه‌فرنگی بیرجند، به‌صورت دو بادگیر آن هم در طرفین یا در دو سمت بوده است که متأسفانه به دلیل بازسازی‌ها و تعمیراتی که در زمان‌های پس از ساخت بر آن صورت گرفته است، به‌طور کامل حذف شده و از بین رفته است
بازار بیرجند؛ مکانی آمیخته با فرهنگ و سنت
بازار بیرجند در طی دوران‌های متمادی بافت سنتی خود را حفظ کرده و با گذشت ایام و گرمی داد و ستد، همچنان فعال بوده و هست، بازار بیرجند دارای کوچه‌هایی تنگ و در پاره‌ای از اماکن آن معماری سنتی قدیمی است که این معماری نشان از اصالت و قدمت دیرینه این بازار دارد، این بازار دارای کاروانسراهای قدیمی است به‌طوری که سابقه این کاروانسراها به بیش از 300 سال پیش می‌رسد. این کاروانسراها غالباً دفاتر کار تجار و انبار کالا و مرکز خرید و فروش کالا بوده است.

همجواری این بازار با مرزهای کشورهای پاکستان، افغانستان و حتی هندوستان آن دوران باعث تبدیل شدن این بازار به بازار شاخص منطقه و شرق کشور شده است.
در آن دوران بازرگانان هندی به بیرجند می‌آمدند و ادویه هندی را وارد بازار بیرجند می‌کردند و سالیان سال در بازار بیرجند اشتغال به کار داشتند، این بازار در قدیم‌الایام عرصه خرید و فروش فرآورده‌های محلی مانند زعفران، گلیم، گیوه، گندم، جو، عدس، لوبیا، نخود، کتیرا، آنغوزه، ترنجبین، قارچ، توت خشک، برگه هلو و زردآلو بوده است که در سال‌های اخیر جنب‌وجوش بیشتری یافته و حوزه وسیع‌تری را پیدا کرده است.
نگهبان قدرتمند شهر را بشناسید
قلعه بیرجند که با نام‌های قلعه «ته‌ده» و «پایین‌شهر» نیز شناخته می‌شود، بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین بنای تاریخی بیرجند به شمار می‌رود، این قلعه که از جمله نقاط گردشگری بیرجند و استان خراسان‌جنوبی است، بر فراز بلندترین نقطه غربی تپه ماهورهای شهر بیرجند قرار دارد که با وسعتی بالغ بر 3000 مترمربع در دوره صفویه ساخته شده و در واقع هسته اولیه شهر بیرجند محسوب می‌شود، البته برخی نیز بنای این قلعه را به پیش از آن دوره نسبت می‌دهند.

قلعه بیرجند از خشت و گل و چینه ساخته شده و از دوره صفویه تا قاجاریه مردم این شهر را در مقابل تهاجم دشمنان به ویژه ترکمن‌ها و ازبک‌ها محافظت می‌کرده است. قلعه بیرجند در دوره قاجاریه به طور کامل بازسازی و مورد استفاده قرار گرفت. با توجه به شواهد موجود به وسیله نقب‌های زیرزمینی به نقاط مهم شهر مثل ارگ بهارستان، ارگ کلاه فرنگی و قنات قصبه مرتبط بوده است. این قلعه دارای 7 برج بوده که شش برج از آن باقی مانده است.

در روزگاران گذشته در بیرجند دو قلعه معتبر و چندین ارگ و ساختمان بزرگ وجود داشته که در آغاز سده چهاردهم خورشیدی آثاری از آن دو قلعه و نیز تعدادی ارگ و ساختمان بزرگ باقی است، قلعه عظیم و قدیمی پایین شهر بیرجند یک قلعه کوهستانی از نوع نظامی می‌باشد که نه جای سکونت بلکه مکانی برای انجام وظیفه نگهبانان بوده و ساکنان این قلعه نگهبانانی بودند که وظیفه آن‌ها رساندن اخبار، تأمین امنیت و حفاظت بود، در این قلعه انبارهای آب و آذوقه پیوسته نگهداری می‌شد تا در مواقع حملات دشمن یا هجوم‌های سراسری، ساکنان شهر، تجار، پیشه‌وران، افراد مهم، فرماندهان با خانواده‌های خود و دارایی‌هایی منقول از طریق نقب‌هایی که تعبیه شده بود، به قلعه پناه برند.
اینجا به تاریخ قبل از میلاد سفر کنید!
موزه مردم‌شناسی بیرجند در سال ۱۳۷۲ و پس از موزه باستان‌شناسی از سوی میراث فرهنگی، در طبقه همکف عمارت مرکزی اکبریه به بهره‌برداری رسید، این موزه گوشه‌ای از معیشت، مشاغل و حرف منطقه جنوب خراسان که در گذشته‌ای نه‌چندان دور مرسوم بوده و اکنون منسوخ شده به نمایش گذاشته شده است و قدمت اشیای موجود در آن حدود یک‌صد سال است.

از بخش‌های مختلف موزه مردم‌شناسی بیرجند می‌توان به غرفه مراسم عروسی، کشاورزی، سبد‌بافی، سفالگری، عطاری، کفاشی، دستاسی، آهنگری، حکیم‌باشی، سلمانی، نخ‌ریسی و پارچه بافی اشاره کرد که در قالب مانکن‌‌هایی به نمایش گذارده شده‌اند، به‌طور کلی اگر می‌خواهید خود و خانواده با چند آداب، رسوم و فرهنگ بومی آشنا شوید حتما به موزه مردم‌شناسی بیرجند سری بزنید.

یکی از بخش‌های آن مربوط به سفالگری است و با ورود به این بخش به شما یک حس فوق‌العاده خاص دست می‌دهد، یکی دیگر از بخش‌های موزه مربوط به عطاری و دیگری مربوط به کشاورزی می‌باشد و قسمت‌های مختلف دیگر.
ذوق و هنر اصیل ایرانی را در مسجد چهاردرخت نظاره‌گر باشید
مسجد جامع چهار درخت یکی از آثار قدیمی محله چهار درخت شهرستان بیرجند است، این مسجد در میدان شهد مطهری، محله چهاردرخت شهر بیرجند در نزدیکی مسجد عاشورا قرار دارد، طبق کتیبه موجود در مسجد این بنا در سال 1349 قمری مرمت شده و می‌توان گفت این اثر مربوط به اواخر دوره صفویه است.

این مسجد از جمله مکان‌های مذهبی مهم و مورد توجه مردم بیرجند و از آثار دیدنی استان خراسان جنوبی است که د دارای دو درب ورودی است که یک درب از محل میدان به صحن مسجد راه دارد و ورودی دوم که در ضلع جنوب مسجد قرار گرفته مستقیما به شبستان ستون‌دار منتهی می‌شود.
این بنا دارای دو محراب است، بنا بر روایات یک محراب برای نمازگزاران شیعه و دیگری برای اهل سنت در نظر گرفته شده است، اما برخی بر این اعتقاد هستند که به دلیل احترام گذاشتن به قبله اول مسلمین یک محراب در مسیر بیت‌المقدس قرار گرفته است. قسمت‌های مهم مسجد جامع چهار درخت عبارتند از: پیش‌طاق ورودی، شبستان ستون‌دار، محراب کوچک و محراب طاق‌نما، صحن مسجد و فرم پنجره‌ها و نورگیرها.
بند دره؛ بزرگ‌ترین بند کوهستانی بیرجند
«بند دره» سدی است تاریخی در نزدیکی بیرجند که مهم‌ترین بند تاریخی این شهرستان بوده و از جمله نقاط گردشگری شهرستان بیرجند محسوب می‌شود.
قدمت این سد به اواخر دوره‌ زندیه و اوایل دوره‌ قاجاریه می‌رسد. این بند به دلیل اینکه آب آن از دره بالا و پایین عبور می‌کند به این اسم مشهور گشته است.

این بند یا سد در پنج کیلومتری انتهای خیابان مدرس بیرجند در میان رشته‌کوه جنوب این شهر به نام رشته کوه باقران واقع است و از جمله نقاط گردشگری خراسان‌جنوبی و شهرستان بیرجند محسوب می‌شود، این بند که مهم‌ترین بند تاریخی و بزرگ‌ترین بند کوهستانی شهر بیرجند محسوب می‌شود به دستور امیر شوکت‌الملک در سال 1294 هجری قمری ساخته شده و در سال 1381 از سوی سازمان میراث فرهنگی با شماره 4816 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
بند امیرشاه
«بند امیرشاه» مربوط به دوره قاجارِ و در فاصله دو کیلومتری جنوب غرب بیرجند، با جهت شرقی ـ غربی در مسیر رودخانه‌ای فصلی در داخل رشته کوه باقران واقع شده، این سازه با هدف ذخیره آب و مهار سیلاب‌ها با مصالح آجر، سنگ و ملات ساروج ساخته شده، این بند از نظر ساختمانی می‌تواند جزو سدهای قوسی و پایه‌ای محسوب شود چراکه بدنه قوسی این سد در وسط دارای دو پایه یا پشت بند که دیواره را مقابل فشار آب مخزن حمایت می‌کند.

موزه میراث پهلوانی
سابقه زورخانه امیر عرب به بیش از ۲۰۰ سال می‌رسد که در آن زمان فقط یک زورخانه در محله «لب‌بند» و در فاصله دو بند معروف «حاجی محمدجعفر» و «باروت کوبان» در یک کوچه فرعی واقع بوده است که با نام زورخانه لب‌بند (در لهجه محلی «لوبند») مشهور بوده و اکنون به نام زورخانه امیر عرب فعال است، بنای تاریخی زورخانه امیر عرب از دیرباز محل ورزش پهلوانان نامدار بوده است تا اینکه در سال ۱۳۸۰ ساختمان جدید این زورخانه به بهره‌برداری می‌رسد و فکر ایجاد موزه و نمایشگاهی دائمی از مواریث پهلوانی و ورزش باستانی در بنای تاریخی مذکور قوت می‌گیرد.

«شوکتیه»؛ شکوه 124 ساله تعلیم در بیرجند
یکی از پیشینه‌های ارزشمند خراسان‌جنوبی مدرسه شوکتیه است که بعد از دارالفنون تهران و رشدیه تبریز به عنوان سومین مدرسه نوین ایران در شهر بیرجند سر برآورد تا مردان نامداری را سرآمد جهان کند. مدرسه شوکتیه بیرجند در دوره قاجار ساخته شده، این بنای تاریخی با معماری درون‌گرای ویژه مناطق بیابانی گرم و خشک انطباق کامل با اقلیم منطقه دارد.

شوکتیه در سال 1312 هجری قمری به دستور امیر اسماعیل‌خان شوکت‌الملک با هدف برپایی مراسم عزاداری ابا عبدالله الحسین(ع) ساخته شد و سال 1326 ابراهیم‌خان شوکت‌الملک کاربری ساختمان را تغییر داد و یکی از اولین مدارس آموزش علوم نوین را با الگوگیری از مدرسه دارالفنون در این ساختمان تأسیس کرد.
مدرسه شوکتیه به سبک معماری کویری ایران به صورت چهار فصل ساخته شده که از یک فضای مرکزی به‌صورت حیاط و بخشی پیوسته دور تا دور آن تشکیل شده است. حیاط بخش عمده‌ای از بنا را در بر می‌گیرد که با آجر فرش شده و در میان آن حوضی قرار گرفته که در وسط آن سکویی به ارتفاع حدود ۳۰ سانتی‌متر قرار دارد، سردر ورودی بنا با طاق جناقی دارای تزئینات مقرنس است، این بنا تک ایوانی است که ایوانی بلند و باشکوه دارد و از اجزا و عناصر معماری ایرانی از قبیل ورودی، هشتی، دهلیزها، ایوان، حجره‌های اطراف حیاط، شاه‌نشین و حمام تشکیل شده است.

انتهای پیام/4