خراسان تایم - عطر و بوی رمضان در خراسان جنوبی/ آداب و سنت های دیرین در موسم عبادت و شستشوی جان در نهر پاک روزه داری

عطر و بوی رمضان در خراسان جنوبی/ آداب و سنت های دیرین در موسم عبادت و شستشوی جان در نهر پاک روزه داری

"رمــضــان " ماه قرآن، ماه میهمانی خدا، ماه خوبی‌ها، ماه شب‌های قدر، ماه دعا و نیایش از راه رسید و مردم خراسان جنوبی نیز همچون دیگر مسلمانان با انجام برنامه‌های ویژه مذهبی به میهمانی این ماه رفته‌اند.

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خراسان تایم به نقل از خبرگزاری تسنیم؛ رمضان، موسم عبادت و شستشوی جان در نهر پاک روزه داری است. بندگان خدا در این ماه با اتصال به حلقه های دعا و عبادت، آسمانی می شوند و وجود خود را جانی تازه می بخشند.

«رمضان» از ماده «رمض» به معنای سوزاندن است؛ البتّه سوزاندنی که دود و خاکستر به همراه نداشته باشد. علت نامگذاری این ماه از آن روست که در ماه رمضان، گناهان انسان سوزانده و نابود می شود.

ماه رمضان، ماه نزول قرآن می باشد و تنها ماهی است که نامش در قرآن آمده و شب قدر نیز در این ماه است. پیامبراکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «تمام کتاب های آسمانی، در ماه رمضان نازل شده اند.

ماه رمضان، بهترین ماه خدا است. آن حضرت در جمعه آخر ماه شعبان، خطبه مفصّلی در عظمت ماه رمضان ایراد کرده اند که در بعضی از تفاسیر و کتب روایی آمده است. همچنین در صحیفه ی سجادیه، امام سجاد علیه السلام با دعایی به استقبال ماه رمضان رفته و در وداع آن ماه، مناجات جان سوزی دارند.

ماه مبارک رمضان، بهار قرآن و فرصتی برای تمرین ویژه بندگی، پالایش روح و روان و پرهیز از آلودگی، فصل بازنگری در گذشته و چنگ زدن و پناه بردن به دامن قرآن است.

با فرا رسیدن ماه مبارک رمضان حال و هوای کشورهای اسلامی به ویژه کشور ایران متغیر شده و فضایی معنوی بر کشور حاکم می‌شود در این بین خراسان جنوبی نیز با رسوم دیرینه و کهن خود به استقبال از این ماه پر خیر و رحمت می‌رود.
باری دیگر درهای رحمت را گشوده‌اند، درهایی به وسعت دامنه اجابت و سفره‌ای به بی‌کرانگی یک دعوت عاشقانه و پس از اتمام دو ماه پرخیر و برک رجب‌ المرجب و شعبان‌المعظم، ماه خدا از راه می‌رسد ماهی که عبد به‌دنبال معبود و عاشق به‌دنبال معشوق می‌گردد.

در این ماه سلامی را منتظر نشسته‌اند به نیازمندی یک بنده، یک عبد ضعیف، یک عاشق مسکین، یک من و یک تو محتاج و رخصت داده‌اند به نجیبانه‌ترین نگاه معصومی که پناهی جز این آستان غنی نیافته است.

ماه باز شدن درهای رحمت الهی به‌سوی بندگان الهی و ماه میهمانی حضرت حق؛ تنها ماهی که خداوند متعال به‌ خاطر شرف و برتری‌اش از آن در مصحف شریف خود نامبرده، رمضان است، آری بار دیگر، ماه مبارک رمضان فرا رسید.

هم‌زمان با دعوت حق برای ماه ضیافت الهی، جلوه‌ای از پاکی و نورانیت خراسان جنوبی را فرا می‌گیرد و هلال ماه که رؤیت می‌شود گویی سرآغازی است برای پاکی و اتصال به مدار ربوبیت، دست‌های نیاز این مردمان که در کشور به سادگی و فرهنگی بودن مشهورند به‌سوی آسمان گشوده می‌شود تا شاخه شاخه اجابت را نصیب مردم این خطه کویری کند.
یک بار دیگر رمضان آمد و یک سال دیگر به تو اجازه داده شد تا درمیهمانی الهی با طاعت خود خودنمایی کنی و سر سفره پروردگارت بنشینی و از برکات آسمانی آن بهره‌مند شوی.

ماه رمضان در خراسان جنوبی همراه با آیین بومی و محلی خاصی است که برخی ریشه کهن داشته و از ایام خیلی دور حفظ شده و اما متأسفانه باید گفت در حال حاضر در مراکز شهرنشین رونق خود را از دست داده است.
از گذشته‌های نه چندان دور مردم بیرجند و روستاهای این شهرستان از فردای شبی که هلال ماه رمضان رؤیت می‌شود با مراسم و آیین‌هایی روزه‌داری را آغاز می‌کنند.

در گویش بیرجندی کلمه رمضان «رمزا» تلفظ شده و 11 ماه دیگر سال "سالگان" گفته می‌شود و با این نامگذاری "رمضان" را از ماه‌های دیگر ممتاز می‌کنند.

مردم خراسان جنوبی در ماه میهمانی خدا آئین‌های سنتی دارند که امروز برخی‌ها پابرجا و برخی دیگر دستخوش تغییرات شده‌ است.

ماه قرآن، ماه میهمانی خدا، ماه خوبی‌ها، ماه شب‌های قدر، ماه دعا و نیایش از راه رسید و مردم خراسان جنوبی نیز همچون دیگر مسلمانان با انجام برنامه‌های ویژه مذهبی به میهمانی این ماه رفته‌اند.
ماه رمضان که می‌آید، رخت و لباس مردم عوض می‌شود و هر منطقه‌ای از کشور برای خود آئینی خاص دارد، در خراسان جنوبی نیز مردم علاوه بر آئین دیگر مناطق کشور مانند خانه تکانی، تهیه مایحتاج رمضان و مراسمی ویژه که طبل‌زنی، رمضو خونی از جمله آنها است را با فرا رسیدن این ماه انجام می‌دهند، مراسمی که برخی از آن‌ها به فراموشی سپرده شده است.

شوخوانی آوایی برای تدارک سحری در خراسان جنوبی است
مناجات و شب خوانی ( شوخانی) از نخسین شب رمضان آغاز می‌شود به این صورت که هر شب برخی مردان خوش صدا پس از نیمه شب سه نوبت بر بالای بام خانه رفته و با صدای بلند به خواندن ادعیه و نیایش می‌پردازند که با این عمل، مردم با شنیدن صدای آنان از خواب بیدار شده و تدارک سحری را می بینند و این آیین هنوز در روستاهای بیرجند رواج دارد.
شوخوانی(شب‌خوانی) که در واقع یک نوع مناجات با خدا است و در قدیم هنگام سحر مردم روستا با صدای خروس خانه بیدار می‌شدند و چون پاس دوم را خروس می‌خوانده می‌فهمیدند که حالا وقت سحرخوانی یا شوخوانی یا همان مناجات سحرماه رمضان است.

علاوه بر صدای خروس از روی مکان ستاره‌های آسمان مثلا دب اکبر و یا از روی جایگاه سه ستاره روشن که در آسمان است پی به وقت سحر می‌بردند و در این هنگام طبل نواخته می‌شد و یا افرادی که صدای رسا داشتند شب‌خوانی می‌کردند و افراد بدین طریق بیدار می‌شدند.

ثبت آیین رمضوخوانی خراسان جنوبی در فهرست میراث‌های معنوی
یکی دیگر از آیین‌های قدیمی ماه مبارک رمضان در بیرجند «رمضوخوانی» است که این مراسم در فهرست میراث‌های معنوی کشور نیز به ثبت ملی رسیده است و در این مراسم در شب‌های رمضان پس از نماز و افطار، جمعی از کودکان و نوجوانان پسر در دسته‌های چهار تا شش نفری به در خانه‌ همسایه‌ها به‌ویژه سرشناسان و صاحبان ثروت می‌‌روند و به قصد گرفتن انعام برنامه ویژه‌ای اجرا می‌کنند.

رسم رمضان‌خوانی در سال‌های بسیار قبل توسط مردان مسن و سرشناس انجام می‌شد که این امر در سال‌های اخیر به نوجوانان و جوانان سپرده شده است و کودکان و نوجوانان در ایام ماه رمضان در گروه‌های مختلف و زیر سرپرستی یک نفر به در منازل می‌روند و با خواندن شعرهایی، از صاحب‌خانه تقاضای شیرینی و خوردنی می‌کنند، شعرهایی که در این مراسم خوانده می‌شود به نام رمضانی مشهور است و معمولاً توسط سرگروه خوانده می‌شود.

رمضان‌خوانی در گویش بیرجندی با یک مقدمه دعایی که توسط استاد خوانده می‌شود آغاز شده و با آمین شاگردان ادامه پیدا می‌‌کند و پس از خواندن اشعار، صاحب‌خانه به کودکان و نوجوانان شیرینی، تنقلات یا وجه نقد هدیه می‌‌داد و برای روشنایی روی کودکان آب می‌‌پاشید این مراسم جنبه‌ فرح ‌زایی داشت و فقط در روزهای ابتدایی و پایانی ماه مبارک اجرا می‌‌شد و در شب‌های قدر، آیین رمضونی اجرا نمی‌‌شود.

رمضان‌خوانی از سنت‌هایی است که شاید در گذشته در ماه رمضان در تمامی کوچه و محلات شهر به چشم می‌خورد اما هم‌اکنون تنها در محلات پایین شهری بیرجند و شاید توسط برخی جوانان اجرا شود که آن هم در حال منسوخ شدن است.

برخی از ابیات رمضان خوانی شامل رمضو یارب، یارب رمضو آمد خوشنام خدا. رمضو آمد، مهمانش کنید بز و بزغاله قربانش کنید، رمضو آمد خود سیصد سوار چوبی وردشته که آی روزه بدار رمضو آمد، مهمانش کنید بز و بزغاله رو قربانش کنید، بز و بزغاله که چیزی نمشو گاو و گوساله را قربانش کنید، این سرا از کیه، رو ور باده دو پسر داره که نو داماده، این سرا از کیه رو ور روزه دو دختر داره که مخمل دوزه، این سرا از کیه رو ور قبرستو پدر مو گفته برو دو قرو بستو است.

مراسم رمضان خوانی رسم کهن استان خراسان جنوبی در ماه مبارک رمضان
رئیس حوزه پژوهش و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی ،صنایع دستی وگردشگری خراسان جنوبی گفت: مراسم رمضان خوانی رسم کهن استان خراسان جنوبی در ماه مبارک رمضان است.

سید احمد برآبادی در گفت وگو با خبرنگار تسنیم در بیرجند اظهار داشت:در شب های ماه مبارک رمضان پس از نماز و افطار عده ای از پسران نوجوان در دسته های چند نفری به در خانه های مردم به ویژه توانگران رفته و به امید گرفتن انعام ( تنقلات و یا وجه نقد) اشعاری خاص می خواندند که در اصطلاح محلی به آن رمضانی می گفتند.

وی افزود: به این ترتیب به جلوی درب هر خانه که می رسیدند برای اینکه مطمئن شوند کسی در خانه هست یا نه یک نفر از بچه ها که او را با عنوان استاد برگزیده اند با صدای بلند می گفت رَمِزُاْنی مارْ وَاْ مِدِی یا وَرْ خُانِمْدِ ـه «رمضانی ما را می دهید یا بخوانیمش ». اگر در خانه کسی بود و چیزی به آنها می داد به درب خانه دیگر می رفتند وگرنه اگر احساس می کردند کسی در خانه هست و جوابی نمی دهد خواندن رمضانی را آغاز می کردند.

رئیس حوزه پژوهش و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی ،صنایع دستی وگردشگری خراسان جنوبی بیان کرد: ابتدا استاد یک مقدمه و دعایی می خواند و شاگردان بعد از هر جمله او می گفتند آمین و یادی از حضرت محمد (ص) و حضرت علی (ع) می کردند و رباعی هایی در مرثیه ائمه اطهار می خواند.

وی بیان کرد: این مراسم در شهرها و روستاهای بیرجند، قاین، نهبندان، سربیشه برگزار می شود. در شهرستان درمیان نیز سابق این مراسم اجرا می شده ولی در حال حاضر انجام نمی شود.
برآبادی گفت: مراسم رمضان خوانی به شماره 811 در تاریخ 4/11/1391 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

مراسم طبل زنی طبس
بر اساس سنتی دیرینه صدای شادی پخش طبل سحرگاه هر روز ماه مبارک رمضان در فضای شهر طبس به گوش می رسد و روح و جان ها را طرواتی تازه می بخشد.
مردم خطه کویری طبس طبق یک سنت دیرینه سحرگاه هر روز برای روزه گرفتن و صرف سحری با صدای طبل نوازان ماهر که سال های زیادی به این کار مشغولند بیدار می شوند.

طبل زنی در اوقات سحر ماه رمضان در طبس، یکی از نیات موقوفه عمادالملکی است که تاریخ وقف این امر خیر به سال 1300 هجری قمری بر می گردد و ماندگاری آن نیز به دلیل موقوفه بودن و اجرای نیات خیر واقف است.

این طبل زنی برنامه و زمان بندی معین و سبکی خاص دارد به این ترتیب که سه ساعت مانده به اذان صبح با عنوان طبل یک (آماده باش)، دو ساعت مانده به اذان صبح با عنوان طبل 2 (بیدار باش)، یک ساعت مانده به اذان صبح با عنوان طبل 3 (نزدیک شدن وقت اذان صبح) با سبک و سیاقی خاص نواخته می شود.

مردم با نحوه زدن طبل متوجه می شوند کدام نوبت از مراحل طبل زنی است. هر نوبت طبل زنی حدود چهار دقیقه طول می کشد و تا شعاع پنج کیلومتری شهر شنیده می شده است.

این مراسم با ابزار و ادواتی از جمله 2 قطعه ظروف استوانه ای شکل کوچک به نام چاشنی، سه ظرف استوانه ای شکل بزرگ به نام سرنواز، بردست و نقره است که هر یک، آهنگ مخصوص به خود را دارد.

در مجموع چهار نفر در نواختن طبل مشارکت دارند که طی سالیان متمادی افراد متعددی این کار را انجام می داده اند.
این سنت قدیمی از گذشته های دور تاکنون، حال و هوای خاصی در سحرگاهان ماه مبارک رمضان در شهر طبس ایجاد می کند که همه ساله اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان طبس ضمن تأکید بر اجرای این نیت واقف که اکنون به یک سنت تبدیل شده است، بر روند طبل زنی در این شهر نظارت دارد.

علاوه بر سحرهای ماه مبارک رمضان هنگام رویت هلال ماه شوال و اعلام عید سعید فطر به دستور حاکم شرع یک نوبت طبل ها نواخته می شود که مردم این مراسم را شادیانه می نامند.

افطار بر سر مزار درگذشتگان
سر زدن به مزار رحلت کنندگان از دنیای فانی به جهان باقی در روزهای پنجشنبه هر هفته، در این ماه از رونق فزون‌تری برخوردار می شود و برخی نیز با حضور سر قبر عزیزان از دست رفته خود روزه را افطار می‌کنند.

معاون پژوهش میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان‌جنوبی گفت: سر زدن به مزار رحلت‌کنندگان از دنیای فانی به جهان باقی در روزهای پنجشنبه هر هفته، در این ماه از رونق فزون‌تری برخوردار می‌شود و برخی نیز با حضور سر قبر عزیزان از دست رفته خود روزه را افطار می‌کنند.

برآبادی افزود: مراسم بیست و هفتمان نیز از برنامه‌هایی است که از گذشته دور در شهرستان بیرجند وجود داشته و هنوز هم نام آن فراموش نشده است.

وی اظهار کرد: در شب بیست و هفتم ماه رمضان برخی از خانم‌ها و دختران جوان با پوشیدن صورت خود و گرفتن سبد با تبقی دردست که آئینه‌ای روی آن قراردارد و ملاقه به دست به درب خانه همسایگان رفته و طلب هدیه می‌کنند.

معاون پژوهش میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان‌جنوبی گفت: مردم پولی که به این طریق به دست می‌آید متبرک شمرده و آن را شادی آور می‌دانند و در این مراسم همه کسانیکه بدین صورت پولی به دست می‌آورند، پیش از ظهر روز بیست وهفتم ماه رمضان به بازار رفته و با آن پارچه‌ای به دلخواه خود می‌خرند و ظهر آن روز درخانه یا مسجدی، از آن پارچه پوشاکی مانند چادر، پیراهن و چارقد برای خود می‌دوزند و آن را می‌پوشند و بر این باورند که همه سال را به شادی می‌گذرانند و از همه بلاها مصون هستند.

وی یادآورشد: جمع‌آوری خیرات و کمک‌های نقدی مردم هر منطقه برای کمک به یتیمان و بی‌سرپرستان و تعمیر و توسعه مساجد از دیگر برنامه‌های ماه مبارک رمضان در مناطق مختلف بیرجند است.

آداب "بیست و هفتمو" نوعی شادی برای کشته شدن ابن ملجم در رمضان
مطابق سنت در شب 27 رمضان در بسیاری از مناطق خراسان افرادی با یک سبد که درون آن یک آینه، شانه و سرمه‌دان قرار دارد و یک کاسه به در منازل مراجعه می‌کنند و زن صاحبخانه پس از شنیدن صدای در، بیرون می‌آید و به‌عنوان سنت و یا تقدس شانه را به سر می‌زند، سرمه به چشمانش می‌کشد و در آینه نگاه می‌کند سپس پول و یا چیزی در سبد می‌گذارد و در روز بعد که در حقیقت شب قصاص ابن ملجم است، از پول اهدایی در قاشق‌زنی، چارقد و یا چادری تهیه می‌کنند، می‌دوزند و می‌پوشند.
مراسم ملاقه‌زنی یا کفچلزی از جمله دیگر مراسمات است که ویژه بانوان بوده و به روایتی نوعی شادی به خاطر کشته شدن ابن ملجم مرادی در روز 27 ماه مبارک رمضان است.
در این مراسم خانم‌ها صورت خود را می‌پوشانند و سپس با یک ملاقه به در حیاط مردم می‌زنند و می‌گویند "بیست و هفتمو هستم" آن‌ها همچنین به همراه خود یک سینی، شانه، سرمه‌دان و آینه نیز داشتند، وقتی صاحب خانه بیرون می‌آمد به بی بی هفتمو مقداری پول می‌داد و او با این پول برای خود پارچه می‌خرید و این پارچه تا قبل از 27 رمضان باید دوخته و به تن می‌شد چراکه این اقدام در حقیقت نوعی شادی به همراه داشت.

برگزاری جلسات «دوره قرآن» در ماه مبارک رمضان در جای جای کویر
این جلسات معمولا به دو شیوه خانگی و یا عمومی برگزار می‌شود و در شیوه خانگی معمولا محفل خانوادگی است و اعضاء فامیل گرد هم می آیند و به تلاوت قرآن می‌پردازند و در نوع عمومی مردم از اقشار و گروه‌های مختلف، زن و مرد و پیر و جوان در اماکن مذهبی همچون مساجد و امامزادگان گرد هم آمده و به جزخوانی روزانه قرآن کریم می‌پردازند.
دوره‌های قران معمولا در شب برگزار می‌شود و در این دوره‌ها یک نفر به نام « مُلّا » حضور دارد که در روخوانی قرآن کریم تبحر دارد و زمانی که کسی کلمه‌ای از قرآن را اشتباه بخواند فقط وی می‌تواند آن اشتباه را تصحیح کند.

در پایان ماه مبارک رمضان قرآن ختم می‌شود و معمولا کسی که در این دوره سوره «الرحمن» یا «یس» به وی رسیده باشد مردم را با خرما یا شیرینی پذیرایی می‌کند و کسی که به او سوره «توحید» رسیده باشد روز عید فطر باید یک آش درست کند که به آن آش «قل هوالله» می‌گویند.

مردم این شهرستان در زمان افطار از آش رشته، نان، پنیر و سبزی، حلوا، خرما، فرنی، شله زرد، زولبیا و بامیه برای روزه گشودن استفاده می‌کنند و ساکنان برخی مناطق روستایی بیرجند نیز به یاد حضرت علی(ع) روزه خود را با نمک افطار می‌کنند.

برخی مردم این شهرستان با رفتن به آسایشگاه‌ها و پرورشگاه‌ها دست محبت بر سر کودکان بی‌سرپرست می‌کشند و دل‌های چشم به راه مادران و پدران بزرگسال را شاد می‌کنند.
کودکانی هم که هنوز به سن تکلیف نرسیده‌اند با تمرین تعظیم و تسلیم در مقابل امر حق تعالی و با گرفتن روزه‌های به اصطلاح "کله گنجشکی" والدین خود را در این آزمون الهی همراهی می‌کنند.
همچنین مردم با شرکت گسترده در آیین‌های شب‌های قدر و برگزاری مراسم سوگواری ایام شهادت مولای متقیان حضرت علی(ع)، سینه زنی و تعزیه خوانی همزمان با سراسر کشور به سوگ نخستین امام خود می‌نشینند.
وداع با ماه رمضان
سرانجام هنگام وداع با ماه رمضان فرا می‌رسد و شب آخر، وداع در شب‌خوانی همراه با مناجات است و روزه‌داران پس از یک ماه عبادت، روی به مساجد جامع و مساجد محل خود می‌آورند و به اقامه نماز عید فطر می‌پردازند و توفیق یک ماه عبادت و بندگی خداوند را عید می‌گیرند و با پرداخت فطریه، زکات تن خود را نیز به افراد نیازمند ادا می‌کنند و پس از یک ماه ضیافت الهی تلاش خود را برای سازندگی و زندگی بانشاط بیشتر آغاز می‌کنند.

گزارش: یاسر فوداجی