پنجشنبه ۲۶ اسفند ۱۳۹۵ ساعت ۱۳:۳۴
نوروز در خراسان‌جنوبی؛
از خودنمایی تاریخ کهن تا جاذبه‌های بکر طبیعت
خراسان جنوبی با طبیعتی گرم و نعمت‌های فراوان و خاص خود و با مردمی مهربان و صمیمی همراه با عطر جانبخش گل‌های زعفران در شرقی ترین نقطه میهن عزیزمان قرار گرفته و در طول تاریخ هزاران ساله خود بستر افتخارات فراوانی بوده است که آن هم به علت قابلیت‌های بی نظیر این خطه است.
این استان سال 83 با مصوبه هیئت دولت و مجلس شورای اسلامی از خراسان منتزع شد و اینک با پیوستن شهرستان طبس به خراسان‌جنوبی دارای 11 شهرستان است. این منطقه بر اساس اسناد موجود زیستگاه یکی از اقوام آریایی به نام ساکارت بوده است.
پای پوش های سنتی، نمدمالی، حصیربافی، سفالگری، قالی و قالیچه بافی، گلیم بافی و… از جمله صنایع دستی ارزشمند این خطه است.
در طبیعت بکر خراسان جنوبی مناطق زیستی چون منطقه شکار ممنوع درمیان، منطقه حفاظت شده آرک و گرنک و تالاب کجی نمکزار نهبندان با پستانداران و پرندگانی چون هوبره، قوچ و میش و عقاب طلایی جود دارد که این امر بر زیبایی‌های طبیعت کویری خراسان جنوبی افزوده به ویژه آن که غار بتون سرایان، نیزار خور خوسف، گلزارهای قاینات، لاله زارهای زیرکوه، آبگیر موشین و حیات وحش شاسکوه از دیگر زیبایی‌های طبیعی است.
زعفران، زرشک و عناب هم از محصولات کشاورزی و سوغات محلی خاص خراسان‌جنوبی است و موسیقی محلی این منطقه نیز در نوع خود منحصر به فرد است و بسیاری از آداب گذشته از جمله طلب‌باران و کاشت محصول را در خود جا داده است.
بیرجند سرزمین فرهنگ و هنر
بیرجند در گذشته بخشی از ولایت قهستان بوده و بر اساس مدارک تاریخی موجود، این منطقه از پیشینه تاریخی برخوردار است که آن را می توان در کتیبه کال جنگال و قلعه‌های متعدد جست وجو کرد.
بیرجند اولین شهر ایرانی است که سال 1320 لوله کشی آب شهری آن با حمل لوله های مورد نیاز از هند با شتر، انجام شد.
مدرسه شوکتیه بیرجند نیز سومین مدرسه به سبک جدید بعد از مدارس دارالفنون و رشدیه تبریز است که ویژگی‌های معماری آن قابل توجه است، همچنین سومین فرودگاه کشور سال 1312 در این شهر ساخته شد و از روزگاران قدیم بیرجند به دلیل وضعیت مطلوب فرهنگی و همچنین تربیت مفاخر فرهنگی زیاد که بسیاری از آنها در داخل و خارج از کشور منشاء خدمات بسیاری شده اند در کشور شناخته شده است.
باغ و عمارت اکبریـه
در میان آثار تاریخی بیرجند باغ و عمارت اکبریه بیش از همه نگاه پرسشگر هر بیننده ای را بسوی خود جلب می کند تا انسان را بی اختیار وادار به مدح و ستایش طراح و معمار بنای عظیم و باغ با شکوه اکبریه کند.
این باغ و بنا در زمینی به مساحت3.5 هکتار و کوشک مرکزی آن در دو طبقه مجزا مربوط به دوره های زندیه تا اوایل دوره پهلوی طراحی و احداث شده است.
باغ و عمارت اکبریه در سی و پنچمین اجلاس کمیته میـراث جهانی(ژوئن 2011 - پاریس) در ذیل پرونده ثبت جهانی باغ ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
قلعه بیرجند از آثار دوره صفویه
قلعه بیرجند بر بالای تپه ای طبیعی در خیابان جمهوری اسلامی قرار دارد.این قلعه به شکل چهار ضلعی با چهار برج مدور در چهار گوشه و دو برج در دو ضلع غربی و شرقی بنا شده و دارای دو در ورودی است و حدود 2 هزار و 500 متر مربع مساحت دارد.بر اساس کاوش های باستان شناسی، این قلعه در دوره صفویه احداث و در عصر قاجار بازسازی شده است. پس از تعمیرات و بازسازی مجدد اکنون این قلعه به محلی برای سپری کردن لحظاتی ماندگار برای مسافران و هم استانی ها تبدیل شده است.
ارگ کلاه فرنگی
ارگ کلاه فرنگی در خیابان شهید مطهری بیرجند و با مساحت 677 متر مربع در 6 طبقه به شکل زیگورات ساخته شده است. از مجموع طبقات این بنا دو طبقه کاربرد دارد و بقیه طبقات به عنوان نما ساخته شده که مقرنس‌کاری و رسمی بندی‌های موجود در فضای حوض خانه ارگ کلاه فرنگی از جمله تزئینات این اثر است.
عمارت ارگ کلاه فرنگی بیرجند از بناهای تاریخی متعلق به اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجاریه است. هر چند از سال گذشته بنای ارگ که در مجموعه استانداری قرار دارد تخلیه شده ولی همچنان امکان حضور علاقه‌مندان به راحتی در آن وجود ندارد.
از سال گذشته از بنای ارگ برای برگزاری نمایشگاه آثار هنرمندان این دیار استفاده می‌شود و در آینده نیز قرار است از آن به عنوان موزه بهره‌برداری شود.
مدرسه شوکتیه در حد فاصل دو خیابان طالقانی و شهید منتظری، عمارت اکبریه در خیابان معلم، باغ و عمارت شوکت آباد در محور بیرجند- زاهدان، باغ و عمارت رحیم آباد در انتهای خیابان مدرس و… از جمله جاذبه‌های تاریخی این شهرستان است.
منطقه بند دره، آبشارهای گیوک و چهارده از جاذبه‌های طبیعی و موزه‌های مشاهیر و مفاخر ملی، موزه وقف و میراث پهلوان، حیات وحش، باستان شناسی و مردم شناسی از دیگر جاذبه های بیرجند است.
همچنین آستان مقدس شهدای باقریه یکی از جاذبه‌های مذهبی این شهر است که در ورودی بیرجند از سمت قاین قرار دارد.
قاینات سرزمین طلای سرخ
بر اساس یافته‌های باستان شناسی نشانه‌هایی از زندگی بشر در غار خونیک در 18 کیلومتری جنوب قاین مشاهده شده است. قاین در دوره اسلامی بزرگ‌ترین شهر قهستان بود و ناصر خسرو از آن به عنوان «شهری بزرگ و حصین» یاد کرده است و کاوش‌های باستان شناسی انجام شده در آن به کشف آثار و بقایای مسجد جامع قاین منجر شده که حکایت از رونق آن در دوره سلجوقی دارد.
مسجد جامع قاین
بر اساس کتیبه موجود در ایوان مسجد جامع قاین، این بنا سال 796 هـ.ق ساخته شد. ایوان مسجد شاخص ترین عنصر معماری آن است و آجر کاری‌های پیشانی ایوان، نقاشی‌های سطوح داخلی ایوان و تزئینات به کار رفته در محراب‌های دوگانه آن قابل توجه است و صحن، ایوان، شبستان‌های طرفین ایوان و ساعت آفتابی از جمله اجزای تشکیل دهنده آن است.
مقبره بوذرجمهر
مقبره بوذرجمهر یکی از عرفای نامدار و شاعران قرون چهارم و پنجم قمری در 5 کیلومتری جنوب قاین بر دامنه کوه ابوذر قرار دارد. تزئینات گچبری زیر گنبد آن از زیباترین بخش‌های این بناست و در کنار این بقعه درختی کهنسال با عمر 700 سال وجود دارد. به لحاظ ارزش این مکان در منطقه نمونه گردشگری مصوب قرار دارد.
قلعه کوه قاین، امامزاده زیدالنار آفریز، پل سنگی خضری، دشت زیبای اسفدن، منطقه شاسکوه با پوشش گیاهی و حیات وحش منحصر به فرد، موزه‌های مردم شناسی، آب و مشاهیر، غارهای فارسان، پهلوان و نوغاب، آرامگاه ابوالمفاخر، رباط زردان و… از دیگر جاذبه های تاریخی و طبیعی این شهرستان است.
نهبندان شهر آسبادهای پایدار
نهبندان جنوبی‌ترین شهرستان خراسان‌جنوبی است که به دلیل شرایط طبیعی و مجاورت با کویر در دشتی وسیع واقع شده که پیشینه تاریخی آن بر اساس منابع تاریخی به قبل از اسلام می‌رسد و کوه سرخ، کوه بیدمشک و کوه بویک از جمله ارتفاعات آن است.
شرایط دشوار زندگی در کویر باعث شده تا مردم با ابتکار و خلاقیت خود از این عوامل و شرایط طبیعی منطقه بیشترین استفاده را ببرند و آسبادهای نهبندان یکی از آثاری است که نشانگر خلاقیت مردم این سرزمین است.
نهبندان به دلیل گسترش دامنه بادهای 120 روزه سیستان از بیشترین آسباد در داخل شهر «نه» برخوردار بوده است، همچنین در روستاهای چهار فرسخ، گوند، خوانشرف و میغان نیز آسبادهایی وجود داشته و بعضی از آنها در خوانشرف مرمت و بازسازی شده است.
قلعه نهبندان
قلعه بزرگ نهبندان از آثار دوره تاریخی اسلامی است که با خشت و چینه بنا شده است. این قلعه داخل شهر نهبندان قرار دارد و بر اساس اشیای سفالی پیدا شده در آن، سابقه تاریخی قلعه به دوران قبل از اسلام می‌رسد.
قلعه‌های شاه دژ، موزه مردم شناسی، حوض انبارها، مزار بی‌بی مریم، آرامستان گبرها، خانه سالاری، مزار سید علی، روستای کویری دهسلم از جاذبه‌های با ارزش نهبندان استو
سربیشه دیار روستاهای تاریخی
شهرستان سربیشه در محور بین المللی بیرجند- زاهدان واقع شده و حدود 110 کیلومتر با افغانستان مرز مشترک دارد. سابقه تاریخی آن را می‌توان در کتاب های بهارستان آیتی، نزهه القلوب و مجمع البلدان جست و جو کرد.
در وجه تسمیه این شهرستان گفته شده که چون قسمت جنوب شهر، آبخیز و سرسبز بوده و شهر در مدخل این محل قرار داشته سربیشه نامیده شده است.
باغ و عمارت مود
باغ و عمارت مود در شهر مود دارای یک حصار و بیست برج مدور است. در مرکز این باغ عمارتی قرار دارد که ویژگی‌های معماری آن متعلق به اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی است.
آستان مبارکه بی بی زینب خاتون
آستان مبارکه بی‌بی زینب خاتون در فاصله 50 کیلومتری بیرجند و 15 کیلومتری مود و در ارتفاعات روستای کاهین قرار دارد.
غارهای چهل چاه و چنشت و بقعه سید حامد علوی در چنشت از جاذبه‌های طبیعی و مذهبی این شهرستان است که در طول سال میزبان مسافران و گردشگران بسیاری است.
بشرویه سرزمین بادگیرهای بلند
شهرستان بشرویه از نظر تاریخی قدمت زیادی دارد به طوری که می توان گفت قدمت آن به قبل از اسلام برمی‌گردد و از ابتدای گسترش آن در دوره تیموری با رشدی سریع به عنوان شهر مطرح بوده است.
قدمت و ارزش معماری بافت تاریخی بشرویه به حدی است که از آن به عنوان موزه خشت و گل کشور یاد می‌شود.
خانه مستوفی
این خانه در غرب محله میانده شهر بشرویه واقع شده و از بناهای اوایل دوره قاجار با ایوان های باشکوه است.
سه بادگیر مرتفع و متوالی بر بالای این خانه خودنمایی می‌کند که زیبایی خاص به آن بخشیده و بر دهانه هر یک از آن ها نقش هایی با گچ وجود دارد.
حسینیه حاج علی اشرف
حسینیه حاج علی اشرف در مجاورت مسجد جامع میانده بشرویه با دو ایوان تابستانی و زمستانی با نقشه 8 ضلعی بنا شده است.
حاج علی اشرف بانی این بنا آن را سال 1116 ساخته است.
مدرسه علمیه، قلعه دختر بشرویه، پل ترناو، مسجد جامع ارسک، امامزاده محمدبن اصغر و دشت شقایق روستای کرند، منزل ملاعبدا… تونی و موزه اشیای تاریخی از جاذبه‌های تاریخی و طبیعی این شهرستان است.
سرایان دیار آب انبارها
سرایان با حدود 7 هزار کیلومتر مساحت دارای سابقه استقرار بشر پیش از تاریخ در اطراف آیسک است. سابقه تاریخی سرایان نیز بر اساس اسناد موجود به دوران قبل از اسلام برمی‌گردد.
سد تاریخی «زو» از یادگارهای باقی مانده از این دوران است و بر اساس بررسی‌های باستان شناسی انجام شده، در مجموع 54 اثر تاریخی شامل؛ بنا، محوطه، غار، تپه های تاریخی و درختان کهنسال در این شهرستان شناسایی شده است.
منطقه نمونه گردشگری مصعبی و کریمو
روستاهای مصعبی و کریمو در 30 کیلومتری شهر سرایان قرار دارد این دو روستا به دلیل برخورداری از آب و هوایی مطبوع در بهار، تابستان و ابتدای پاییز و بهره‌مندی از چشمه سارهای فراوان، رونق باغداری و دامداری میزبان مسافران زیادی است و تاکنون طرح‌ها و پروژه‌هایی برای رونق بخشیدن به گردشگری در این روستاها انجام شده است. مقبره امامزادگان مصیب و سلطان کریم شاه از جاذبه‌های مذهبی این دو روستا است.
کاروانسرا و آب انبار
کاروانسرای سرایان از بناهای تاریخی دوره صفوی است که به شیوه دو ایوان بنا شده و سر در ورودی، طاق جناغی با تزئینات کاربندی و اصطبل از بخش‌های مختلف آن است. این کاروانسرا به رباط شاه عباسی معروف است.
مقبره تورانشاه، قلعه قلاع، برج های حصار، محوطه تاریخی کله کوپ آیسک و مسجد جامع دو حصاران از دیگر جاذبه های تاریخی طبیعی این شهرستان است.
خوسف دیار نرگس‌ها
شهر خوسف در 36 کیلومتری غرب بیرجند و در حاشیه کویر بر سر راه مسافران بیرجند- کرمان قرار دارد و دارای اقلیم بیابانی است و عوامل زیادی در شکل گیری بافت تاریخی آن موثر بوده است.
آرامگاه ابن حسام
آرامگاه شاعر برجسته شعر آیینی این دیار، ابن حسام خوسفی با گنبدی شبیه کلاه فرنگی در خوسف احداث شده است.
این بنا در کنار دیگر آثار طبیعی و تاریخی خوسف جلوه ای زیبا به شهر خوسف بخشیده است.
روستای خور
بافت تاریخی روستای خور با تأثیرپذیری از شرایط طبیعی و اقلیمی محیط اطراف جلوه‌ای دلپذیر دارد.
در بافت تاریخی آن بناهایی چون قلعه، آب انبار و مسجد، حسینیه و حمام متعلق به دوره صفویه وجود دارد. این روستا به دلیل برخورداری از بافت با ارزش تاریخی همواره مورد توجه گردشگران و مسئولان فرهنگی است که باعث شده اقدام‌هایی نیز با همکاری میراث فرهنگی و بنیاد مسکن در آن انجام شود.
زیرکوه سرزمین حیات وحش
زیرکوه در شرق شهرستان قاینات قرار دارد و شاسکوه، زیرکوه و پترگان از دهستان‌های آن است.
مساحت آن 6 هزار و 428 کیلومتر مربع است و با افغانستان 116 کیلومتر مرز مشترک دارد. آب و هوای آن نیمه گرمسیری و از اقلیم دشت و کوهستان بهره می برد.
منطقه حفاظت شده شاسکوه
این منطقه حفاظت شده دارای 7 هزار و 140 هکتار وسعت است و به طور عمده از تپه ماهور، کوه‌ها و صخره‌های مرتفع تشکیل شده است. چشمه سارهای فراوانی در آن وجود دارد و پوشش گیاهی آن بنه و درمنه است و کل، قوچ، آهو، خرگوش، روباه شنی، هوبره، زاغ بور و عقاب صحرایی در حیات وحش آن یافت می‌شود که گردشگران فراوانی را در این ایام به سوی خود فرا می‌خواند.
مسجد جامع افین در روستای هدف گردشگری افین در 85کیلومتری قاین از شاخص ترین آثار تاریخی این شهرستان است و بقعه عمربن داوود و بقعه سعیدبن موسی الکاظم از دیگر جاذبه‌های این شهرستان است.
درمیان، سرزمین قلاع تاریخی
درمیان در شرق خراسان‌جنوبی واقع شده که از لحاظ وجود آثار فرهنگی و تاریخی از غنی‌ترین شهرستان‌های استان است. طبس مسینا و مناطق اطراف آن در 30 کیلومتری شهر اسدیه از لحاظ تاریخی و باستان شناسی منطقه بسیار غنی است.
قلعه فورگ
قلعه فورگ در روستای فورگ بخش مرکزی این شهرستان و در فاصله 90 کیلومتری شرق بیرجند و 10 کیلومتری شهر اسدیه قرار دارد.
ساخت این قلعه در زمان نادرشاه با بهره‌گیری از سنگ، آجر، خشت، گچ، آهک و ساروج انجام شده است.
فضای داخلی آن از قسمت‌های مختلف نظیر محل زندگی خدمه، اصطبل و انبار مهمات تشکیل شده و به وسیله حصار قلعه و برج های مدور احاطه شده است.
مسجد جامع هندوالان، قلعه اسدیه، آرامگاه سلطان ابراهیم رضا(ع)، بافت تاریخی درمیان و حوزه علمیه از دیگر جاذبه های تاریخی و طبیعی شهرستان است.
روستای دوشنگان
روستای دوشنگان یکی از مکان‌های زیبای گردشگری شهرستان درمیان است که کوچه باغ‌های زیبا و درختان سر به فلک کشیده آن محیط بسیار زیبایی را برای حضور مسافران و گردشگران در دامان طبیعت به وجود آورده است. چنار کهنسال آن با قدمت چند هزار ساله بر زیبایی این روستا افزوده است.
فردوس سرزمین انارهای سرخ
فردوس در گذشته «تون» نامیده می‌شد و این شهر تاریخی از جمله شهرهای ابتدایی دوره اسلامی در سرزمین خراسان بود. این شهر دارای بافت شهری، کهندژ، شارستان، حصار و بارو، مساجد جامع و کوشک بود که از قدیمی ترین آثار آن محسوب می شود.
این شهر سال 1308 شمسی با تصویب هیئت دولت وقت از تون به فردوس تغییر نام یافت. این شهر در زلزله سال 1347 ویران شد و فقط معدودی از آثار و ابنیه تاریخی آن باقی ماند.
امامزادگان فردوس
مقبره سلطان ابراهیم و محمد از نوادگان امام موسی بن جعفر(ع) در محله سادات شهر قدیم و در خیابان فرهنگ فعلی فردوس واقع است.
مساحت این بقعه حدود 3 هزار متر مربع است.این امامزادگان در طول سال به ویژه ایام نوروز و تعطیلات تابستان پذیرای مسافران زیادی است به همین دلیل نهادهای دولتی ارائه دهنده خدمات به مسافران در جوار آن اقدام به برپایی چادر برای اسکان مسافران و نمایشگاه صنایع دستی و… می کنند.
آبگرم معدنی
آبگرم معدنی فردوس یکی از مهم ترین جاذبه‌های گردشگری این شهرستان است که در فاصله حدود 20 کیلومتری شهر فردوس قرار دارد که به دلیل خواص طبی درمانی، سالانه پذیرای بسیاری از گردشگران و مسافران داخلی و خارجی است.
قنات بلده نبوغ بشری در مدیریت آب
قنوات بلده در بین قنات‌های شاخص از نظر قدمت جزء قدیمی‌ترین قنوات محسوب شده به طوری که قدمت آن به بیش از دوهزار سال می‌رسد.
قنات بلده، یک رشته قنات با قدمت تاریخی مربوط به دوره ساسانی و از جمله قنات‌های ایرانی ثبت‌شده به‌عنوان میراث جهانی یونسکواست که بخش‌های عمده‌ای از زمین‌های کشاورزی نزدیک شهر فردوس را آبیاری می‌کند.
قنات بلده دربرگیرنده ۱۵ قنات، دو چشمه و مقداری آب‌های سرگردان است که در سالیان اخیر بر اثر خشکسالی، تعدادی از آنها خشکیده‌اند، تاریخ احداث این قنات به طور دقیق مشخص نیست، ولی به روایتی احداث آن مربوط به قبل از اسلام و دوره ساسانی است. ناصر خسرو در سفرنامه خود آن را به کیخسرو نسبت می‌دهد
مدرسه علیا، مسجد جامع شهر تاریخی تون، حمام های تاریخی، روستاهای بیدسکان، امرودکان، مهوید از دیگر جاذبه های تاریخی و طبیعی این شهرستان است.
خراسان جنوبی از لحاظ فرهنگ، علم و معرفت یکی از درخشان‌ترین نقاط ایران به شمار می‌رود، بطوری که وجود علمای فاضل و عرفای کامل در جای‌جای این خطه نشانگر این موضوع است. حوزه فرهنگی و اجتماعی خراسان‌جنوبی طی قرون متمادی شاهد مهاجرت اقوام گوناگون به منطقه بوده است، بطوری که در این گستره فرهنگی به راحتی می توان اقوام و نژادهای مختلف را از هم تمیز داد.
کلمات کليدی: خودنمایی ،تاریخ کهن ،جاذبه، بکر، طبیعت
